Współczesne teorie naukowe o rozwoju spektrum autyzmu

Napisane: 03 kwiecień 2023.

Autyzm jest zjawiskiem złożonym — obejmuje wiele obszarów funkcjonowania człowieka: percepcję, emocje, mowę, społeczne rozumienie i uczenie się.
Dlatego naukowcy próbują opisać go z różnych perspektyw.
Nie ma jednej „teorii autyzmu”, ale istnieje kilka głównych koncepcji, które tłumaczą jego rozwój na poziomie mózgu i psychiki.

🧠 1. Teoria „słabej koherencji centralnej” (Weak Central Coherence Theory)

Jedna z najstarszych i najczęściej cytowanych koncepcji (Uta Frith, 1989).
Zakłada, że osoby z autyzmem skupiają się na szczegółach, ale mają trudność z łączeniem ich w całość.

🔹 Co to oznacza w praktyce?

Osoba autystyczna może dostrzegać każdy drobiazg w obrazie, ale trudniej jej uchwycić „sens ogólny” lub kontekst.
Świetnie wychwytuje wzory, detale i powtarzalności, ale gorzej rozumie niuanse społeczne, emocjonalne czy metafory.

🔹 Przykład:

Kiedy ktoś mówi: „Ale się dziś zagotowałem!”, osoba neurotypowa rozumie, że chodzi o złość,
a osoba autystyczna może potraktować to dosłownie — jako faktyczne „gotowanie się”.

Ta teoria dobrze tłumaczy precyzję i logiczne myślenie osób w spektrum, ale też trudności z „czytaniem między wierszami”.

🧩 2. Teoria „braku teorii umysłu” (Theory of Mind Deficit)

Opracowana przez badaczy takich jak Simon Baron-Cohen w latach 90.
„Teoria umysłu” to zdolność do rozumienia, że inni ludzie mają własne myśli, uczucia i intencje, które mogą różnić się od naszych.

🔹 Co mówi teoria?

U osób autystycznych ta umiejętność może rozwijać się wolniej lub inaczej, co powoduje trudności w:

przewidywaniu zachowań innych,
rozumieniu emocji i zamiarów,
prowadzeniu rozmów społecznych.

🔹 Przykład:

Dziecko neurotypowe potrafi odgadnąć, że ktoś „udaje” lub „żartuje”.
Dziecko autystyczne może nie rozpoznać ironii czy sarkazmu, bo bierze słowa dosłownie.

🔹 Uwaga:

Ta teoria tłumaczy część objawów autyzmu, ale nie wszystkie — nie wszyscy autyści mają trudności z empatią emocjonalną.
Wielu z nich rozumie emocje innych, tylko inaczej je odbiera i reaguje w odmienny sposób.

⚙️ 3. Teoria systematyzacji i empatii (Systemizing–Empathizing Theory)

To rozszerzenie poprzedniej koncepcji, również autorstwa Barona-Cohena.
Zakłada, że każdy człowiek ma dwie podstawowe zdolności poznawcze:

Empatyzowanie – rozumienie i reagowanie na emocje innych,
Systematyzowanie – analizowanie wzorców, logiki i zasad działania świata.

🔹 U osób autystycznych:

zdolność systematyzowania jest często ponadprzeciętna,
empatyzowanie może być trudniejsze.

Dlatego wiele osób w spektrum:

doskonale radzi sobie z logiką, językami programowania, matematyką, muzyką,
ale miewa trudność z intuicyjnym odczytywaniem emocji i relacji społecznych.

🔹 To tłumaczy, dlaczego:

autyzm częściej diagnozuje się u mężczyzn (choć kobiety są często niedodiagnozowane),
osoby w spektrum mają ogromne zdolności analityczne, skupienia i pamięci wzrokowej.

🧬 4. Teoria „nadmiernej łączności lokalnej” i „słabej łączności globalnej” (Connectivity Theory)

To teoria neurobiologiczna, oparta na badaniach obrazowania mózgu (fMRI, DTI).
Mówi, że w mózgu osób autystycznych:

połączenia między bliskimi obszarami neuronów są bardzo silne,
ale połączenia między odległymi obszarami (np. ośrodkami emocji i języka) są słabsze.

🔹 Skutki:

mózg przetwarza informacje bardzo szczegółowo, ale trudniej mu je integrować,
przetwarzanie bodźców bywa bardziej intensywne (np. hałas, światło, dotyk),
pojawia się większe przeciążenie sensoryczne i potrzeba porządku.

To tłumaczy, dlaczego osoby autystyczne mają:

ogromną dokładność i pamięć szczegółową,
ale mogą czuć się przytłoczone w chaotycznych, głośnych sytuacjach.

🧩 5. Teoria neuronu lustrzanego

Neurony lustrzane to komórki nerwowe, które aktywują się zarówno wtedy, gdy sami coś robimy, jak i gdy widzimy, że ktoś inny to robi.
Odpowiadają za empatię, naśladownictwo i uczenie się społecznych zachowań.

Niektóre badania sugerują, że u osób autystycznych:

system neuronów lustrzanych może być mniej aktywny,
co utrudnia automatyczne rozumienie emocji innych ludzi.

Jednak nowsze badania wskazują, że nie chodzi o „brak neuronów lustrzanych”, lecz o ich inne funkcjonowanie – osoby autystyczne mogą potrzebować więcej czasu lub kontekstu, by zrozumieć emocje.

🧠 6. Teoria zaburzonego przetwarzania sensorycznego

Wielu autystów opisuje swoje doświadczenia poprzez nadwrażliwość lub niedowrażliwość sensoryczną:
– zbyt głośne dźwięki, zbyt jaskrawe światło, zbyt intensywne zapachy lub faktury.

Według tej teorii, w mózgu osób w spektrum:

układ nerwowy przesyła zbyt dużo lub zbyt mało informacji o bodźcach,
filtr sensoryczny działa inaczej — nie zawsze potrafi „wyciszyć” nieistotne bodźce.

🔹 Efekty:

przeciążenie sensoryczne (tzw. meltdown lub shutdown),
potrzeba rutyny i przewidywalności,
wybiórczość pokarmowa, trudność z noszeniem określonych ubrań, unikanie dotyku.

To nie jest „fanaberia” – to realna różnica w funkcjonowaniu układu nerwowego.

💡 7. Teoria neuroróżnorodności (Neurodiversity Paradigm)

To już nie tyle teoria naukowa, co nowoczesne podejście społeczne i filozoficzne.
Zakłada, że autyzm nie jest zaburzeniem, tylko naturalną odmianą ludzkiego mózgu — tak samo, jak różnice w kolorze skóry czy temperamencie.

🔹 Główne założenia:

różnorodność neurologiczna jest czymś normalnym i wartościowym,
osoby autystyczne nie są „zepsute” — po prostu funkcjonują inaczej,
celem terapii nie jest „naprawa”, tylko wsparcie i akceptacja indywidualnych potrzeb.

Ta koncepcja stała się podstawą ruchu neurodiversity movement, który promuje prawa i społeczną akceptację osób w spektrum.

🧩 Podsumowanie

Autyzm to nie jedna rzecz — to wielowymiarowe zjawisko, które można tłumaczyć z różnych perspektyw:

neurobiologiczną (inny sposób połączeń w mózgu),
poznawczą (inne przetwarzanie informacji i emocji),
społeczną (inny sposób odbierania i rozumienia relacji).

Żadna teoria nie wyjaśnia wszystkiego, ale razem tworzą obraz mózgu, który:

działa z ogromną precyzją,
analizuje świat głęboko i szczegółowo,
reaguje intensywnie na bodźce,
i ma unikalny sposób rozumienia innych ludzi.

Drukuj