Inne uznane modele i podejścia terapeutyczne w autyzmie

5️⃣ TEACCH – Treatment and Education of Autistic and related Communication-handicapped Children

Charakterystyka i geneza

Program TEACCH został opracowany w latach 70. XX w. na Uniwersytecie Północnej Karoliny przez dr Erica Schoplera i jego zespół.
Był to jeden z pierwszych kompleksowych systemów edukacyjno-terapeutycznych dla osób autystycznych.
Obecnie TEACCH funkcjonuje jako podejście strukturalne (Structured Teaching), które koncentruje się na organizacji środowiska i jasnej strukturze aktywności.

Założenia teoretyczne

Podstawą TEACCH jest przekonanie, że osoby autystyczne uczą się skuteczniej, gdy środowisko jest:

przewidywalne,
wizualnie uporządkowane,
dostosowane do ich sposobu przetwarzania informacji (preferencja wzrokowa).

Metodyka pracy

stosowanie wizualnych harmonogramów i instrukcji,
jasne wyznaczenie przestrzeni (np. strefa pracy, odpoczynku, zabawy),
dzielenie zadań na logiczne etapy,
nauka samodzielności i planowania.

Zalety i ograniczenia

✅ zwiększa poczucie bezpieczeństwa i samodzielność,
✅ redukuje stres wynikający z nieprzewidywalności,
⚠️ nie rozwija spontaniczności i komunikacji w takim stopniu jak ESDM czy Floortime.

TEACCH jest szczególnie polecany dla dzieci i dorosłych potrzebujących wysokiej struktury, np. z autyzmem i niepełnosprawnością intelektualną.

6️⃣ PECS – Picture Exchange Communication System

Charakterystyka i cele

PECS to system komunikacji alternatywnej opracowany przez Andrew Bondy’ego i Lori Frost (1994).
Służy do nauki funkcjonalnej komunikacji u osób niemówiących lub z ograniczonym językiem werbalnym.
Podstawą jest wymiana obrazków (piktogramów) w celu zakomunikowania potrzeby lub pragnienia.

Etapy nauki PECS

Wymiana pojedynczego obrazka w zamian za pożądany przedmiot.
Inicjowanie komunikacji – dziecko samo podchodzi do partnera.
Różnicowanie symboli (wybór spośród kilku kart).
Budowanie prostych zdań („Chcę + przedmiot”).
Odpowiadanie na pytania.
Komunikacja spontaniczna.

Zalety i ograniczenia

✅ uczy intencjonalnej komunikacji,
✅ często prowadzi do rozwoju mowy werbalnej,
✅ prosty w zastosowaniu przez rodziców,
⚠️ wymaga systematycznego używania i generalizacji poza gabinetem,
⚠️ nie rozwija głębszej komunikacji emocjonalnej – raczej funkcjonalną.

PECS stanowi fundament dla późniejszej komunikacji wspomagającej i alternatywnej (AAC).

7️⃣ AAC – Augmentative and Alternative Communication

Charakterystyka

AAC (komunikacja wspomagająca i alternatywna) to szeroki zbiór metod i technologii wspierających komunikację osób niemówiących lub słabo mówiących.
Obejmuje zarówno proste systemy niskotechnologiczne (obrazki, tablice), jak i systemy wysokotechnologiczne (urządzenia mówione, aplikacje jak Proloquo2Go, CoughDrop, LetMeTalk itp.).

Cele AAC

umożliwienie skutecznej komunikacji niezależnie od poziomu mowy,
rozwijanie kompetencji językowych, społecznych i emocjonalnych,
zwiększenie samodzielności i partycypacji w życiu społecznym.

Zalety

✅ dostępność szerokiego spektrum narzędzi,
✅ indywidualizacja komunikacji,
✅ pozytywny wpływ na rozwój mowy (wbrew mitom – AAC nie „hamuje” jej),
✅ wspiera także dorosłych z ASD i afazją.

8️⃣ Terapia Integracji Sensorycznej (SI – Sensory Integration)

Charakterystyka

Metoda Integracji Sensorycznej została opracowana przez dr A. Jean Ayres.
Opiera się na założeniu, że trudności w uczeniu się, zachowaniu i emocjach mogą wynikać z nieprawidłowego przetwarzania bodźców sensorycznych (dotykowych, proprioceptywnych, przedsionkowych itp.).

Cel terapii

Poprawa organizacji bodźców zmysłowych w układzie nerwowym, co prowadzi do lepszej regulacji emocji, koncentracji i planowania ruchu.

Metodyka pracy

ćwiczenia w specjalnie wyposażonej sali SI (huśtawki, platformy, piłki),
aktywności łączące ruch, równowagę i propriocepcję,
dostosowanie intensywności bodźców do indywidualnego progu wrażliwości.

Zalety i ograniczenia

✅ poprawia samoregulację i funkcjonowanie poznawcze,
✅ zmniejsza zachowania wynikające z przeciążenia sensorycznego,
⚠️ nie jest terapią komunikacji ani zachowania, lecz terapią wspierającą.

9️⃣ CBT – Cognitive Behavioral Therapy (Terapia poznawczo-behawioralna)

Charakterystyka

CBT to metoda psychoterapeutyczna o udokumentowanej skuteczności w leczeniu lęków, depresji i zaburzeń emocjonalnych.
W kontekście autyzmu stosowana jest głównie u dzieci, młodzieży i dorosłych z zachowaną mową i samoświadomością.

Cele CBT w ASD

redukcja lęków (np. społecznych, separacyjnych),
nauka rozpoznawania i regulacji emocji,
rozwijanie myślenia społecznego i elastyczności poznawczej.

Adaptacje dla osób z ASD

stosowanie pomocy wizualnych,
konkretne przykłady zamiast metafor,
trening rozpoznawania sygnałów emocjonalnych,
łączenie CBT z elementami psychoedukacji i treningu umiejętności społecznych.

🔟 ACT – Acceptance and Commitment Therapy (Terapia akceptacji i zaangażowania)

Charakterystyka

ACT to tzw. „trzecia fala” terapii behawioralnych, rozwinięta przez Steven’a C. Hayesa.
Celem jest nie tyle zmiana myśli, co akceptacja doświadczeń i zaangażowanie w wartościowe działania mimo trudności.
U osób w spektrum ACT wspiera rozwój samoakceptacji, odporności psychicznej i elastyczności poznawczej.

Techniki pracy

uważność (mindfulness),
identyfikacja wartości i celów,
praca nad defuzją poznawczą (dystansem wobec myśli),
trening zaangażowanego działania.

ACT jest skuteczna w pracy z dorosłymi autystami, którzy zmagają się z lękiem, wypaleniem lub trudnościami adaptacyjnymi.

1️⃣1️⃣ DBT – Dialectical Behavior Therapy (Terapia dialektyczno-behawioralna)

Charakterystyka

DBT, opracowana przez Marshę Linehan, jest modyfikacją CBT dostosowaną do osób z trudnościami w regulacji emocji.
W autyzmie stosowana głównie u nastolatków i dorosłych z towarzyszącymi zaburzeniami lękowymi, impulsywnością lub autoagresją.

Główne moduły DBT

Uważność (mindfulness) – świadomość emocji i ciała,
Regulacja emocji – strategie redukcji napięcia,
Tolerancja dystresu – radzenie sobie w kryzysie,
Efektywność interpersonalna – komunikacja i asertywność.

DBT jest coraz częściej wdrażana w terapii dorosłych osób autystycznych w nurcie tzw. neuroaffirmative therapy.

1️⃣2️⃣ Trening Umiejętności Społecznych (TUS / SST – Social Skills Training)

Charakterystyka

TUS to zestaw programów terapeutycznych ukierunkowanych na naukę i ćwiczenie kompetencji społecznych, takich jak:

inicjowanie rozmowy,
podtrzymywanie kontaktu,
rozpoznawanie emocji,
współpraca i rozwiązywanie konfliktów.

Formy pracy

zajęcia grupowe lub indywidualne,
odgrywanie scenek, modelowanie, feedback,
wykorzystanie elementów CBT i teorii umysłu.

Efektywność

Badania potwierdzają skuteczność TUS w poprawie adaptacji społecznej i zmniejszaniu izolacji u dzieci i młodzieży z ASD, choć efekty są zależne od intensywności i jakości prowadzenia.

1️⃣3️⃣ Podejścia relacyjne i humanistyczne

Coraz większe znaczenie zyskują tzw. podejścia neuroaffirmatywne, oparte na akceptacji neuroróżnorodności i podmiotowości osoby autystycznej.
W tym nurcie mieszczą się m.in.:

RDI (Relationship Development Intervention) – rozwój relacji i elastyczności poznawczej,
SCERTS (Social Communication, Emotional Regulation, Transactional Support) – integracja emocji, komunikacji i wsparcia środowiska,
PLAY Project – program wczesnej interwencji oparty na zabawie i relacji rodzic–dziecko.

Podsumowanie

Współczesna terapia autyzmu nie opiera się na jednej metodzie, lecz na doborze interwencji do profilu funkcjonowania jednostki.
Model integracyjny łączy elementy:

behawioralne (ABA, PBS) – struktura, dane, funkcjonalność,
rozwojowe (ESDM, Floortime, SCERTS) – emocje i relacje,
komunikacyjne (PECS, AAC) – ekspresja i autonomia,
sensoryczne i psychoterapeutyczne (SI, CBT, ACT, DBT) – samoregulacja i dobrostan psychiczny.

Tym samym współczesna praktyka kliniczna przesuwa akcent z „naprawiania zachowań” na wspieranie jakości życia, autonomii i dobrostanu osoby autystycznej.