Autoagresja u osób autystycznych: co to jest, skąd się bierze i jak mądrze pomagać

Napisane: .

Streszczenie

  • „Autoagresja” (SIB — self-injurious behavior) to zachowania, które powodują ból/uszkodzenie ciała (np. uderzanie głową, gryzienie rąk, drapanie do krwi). W autyzmie nie jest to „chęć zrobienia sobie krzywdy”, tylko strategia regulacji albo komunikat, gdy inne sposoby zawodzą. (PMC)

  • Ryzyko rośnie przy współwystępującej niepełnosprawności intelektualnej, poważnych trudnościach komunikacyjnych, przewlekłym bólu (np. żołądkowo-jelitowym), problemach ze snem, lęku/depresji i przeciążeniu sensorycznym. (PMC)

  • Złoty standard reagowania to ocena funkcjonalna zachowania (FBA) i interwencje pozytywne: uczenie komunikacji funkcjonalnej (FCT), modyfikacje środowiska, wsparcie sensoryczne, plany zapobiegania kryzysom. (PMC)

  • Leki nie leczą autyzmu, ale krótkoterminowo mogą zmniejszyć drażliwość/agresję (a tym samym nasilenie autoagresji) — najlepiej udokumentowane są risperidon i arypiprazol; wymagają ścisłego monitoringu działań niepożądanych. (Cochrane)

  • Etyka: minimalizacja urazu, szacunek do osoby i jej sposobów regulacji, unikanie kar, najpierw zdrowie somatyczne, potem zachowanie. (Sinpia)

1) Czym dokładnie jest autoagresja w autyzmie?

Autoagresja to powtarzalne działania, które skutkują bólem lub uszkodzeniem ciała: uderzanie głową, gryzienie, uderzanie pięściami, drapanie, wbijanie paznokci, uderzanie o przedmioty. W autyzmie często pełnią funkcję (np. szybkie odreagowanie przeciążenia, „wyłączenie” trudnego bodźca, zdobycie uwagi/pomocy, przerwanie zadania), a nie wynikają z „chęci zrobienia sobie krzywdy” w sensie suicydalnym. To ważne rozróżnienie, choć oczywiście autyzm nie chroni przed myślami samobójczymi — u części osób współwystępuje klasyczne „self-harm” i/lub suicydalność, co wymaga osobnej ścieżki pomocy. (PMC)

Częstość

Metaanalizy i przeglądy wskazują, że SIB w populacji autystycznej jest wyraźnie częstsze niż w ogólnej populacji; poziomy różnią się między badaniami (heterogeniczność metod i definicji), ale zjawisko jest dobrze udokumentowane. (PMC)

2) Skąd się bierze autoagresja? (model funkcjonalny + biologia)

A. Funkcje zachowania (perspektywa behawioralna)

Najczęstsze funkcje:

  • Ucieczka/unik (przerwanie trudnego bodźca lub zadania),

  • Dostęp do czegoś (np. przedmiotu/aktywności/uwagi),

  • Autostymulacja/Regulacja sensoryczna (zmiana poziomu pobudzenia),

  • Komunikacja zastępcza („coś jest nie tak”, „boli”, „za dużo”).
    Identyfikujemy je przez FBA (wywiad, obserwacje, analiza ABC, próby funkcjonalne). (PMC)

B. Czynniki biologiczne i współchorobowości

  • Ból i choroby somatyczne (np. refluks, zaparcia, infekcje ucha) — u osób mających trudność z komunikacją ból bardzo często „wychodzi” zachowaniem.

  • Sen (bezsenność, zaburzenia rytmu dobowego), lęk, depresja, ADHD.

  • Niepełnosprawność intelektualna i ograniczona mowa zwiększają ryzyko i nasilenie SIB. (PMC)

C. Środowisko i sensoryka

Nadmiar bodźców (hałas, światło), nieprzewidywalność, brak przerw, trudne wymagania społeczne → przeciążenie i „wystrzał” strategii, która zadziałała kiedyś (nawet jeśli jest szkodliwa). (PMC)

3) Ocena: jak podejść profesjonalnie (i bez paniki)

  1. Wyklucz/leczenie bólu i problemów somatycznych (gastrolog, laryngolog, stomatolog, dermatolog, badanie bólu).

  2. FBA — jasno opisz zdarzenia poprzedzające (A), zachowanie (B), konsekwencje (C). Ustal funkcję. Dobrze prowadzona FBA zwiększa skuteczność interwencji. (PMC)

  3. Pomiar bazowy: częstość, czas trwania, nasilenie/uraz (np. skala OASIS, rejestry zdarzeń).

  4. Zespół: osoba autystyczna (jeśli to możliwe — jej perspektywa kluczowa), rodzina/opiekunowie, szkoła, terapeuta behawioralny/psycholog kliniczny, lekarz.

4) Co działa? — interwencje z najlepszym wsparciem dowodowym

A. Interwencje funkcjonalne i pozytywne wsparcie zachowania

  • FCT (Functional Communication Training) — uczymy prostszego, bezpiecznego sposobu zgłoszenia tej samej potrzeby, którą dotąd „załatwiała” autoagresja (np. „pauza”, „za głośno”, „boli”, „pomoc”), z jednoczesnym wygaszaniem dawnej drogi. Silne wsparcie badań (gł. single-case, ale wysokiej jakości). (revistainteracciones.com)

  • DRA/DRO/DRI — wzmacnianie zachowań alternatywnych/innych/niezgodnych z SIB, response blocking tylko w wersji bezpiecznej i tymczasowej.

  • Modyfikacje środowiska — przewidywalność (wizualne plany), przerwy sensoryczne, dopasowanie wymagań, redukcja bodźców wyzwalających.

  • Wsparcie sensoryczne — bodźce zastępcze (grzybki do gryzienia, ciężkie koce, słuchawki), ale dobierane pod osobę i testowane (co rzeczywiście obniża SIB).

  • Trening umiejętności samoregulacji (stopniowo, przyjazne narzędzia, aplikacje, skale nastroju).

Klucz: interwencja musi trafiać w zidentyfikowaną funkcję (dlatego FBA przed planem). (PMC)

B. Interwencje kryzysowe — bezpieczeństwo tu i teraz

  • Plan bezpieczeństwa: sygnały ostrzegawcze, szybkie strategie (przerwa, wyjście do cichego miejsca), role opiekunów, zasady minimalizacji urazu (np. miękkie otoczenie, tymczasowe rękawy ochronne — tylko jako ostatnia deska ratunku i równolegle z planem terapeutycznym).

  • U dorosłych z aktualnym self-harm/suicydalnością — adaptowane plany bezpieczeństwa mają wstępne dane o akceptowalności i bezpieczeństwie. (The Lancet)

C. Farmakoterapia — kiedy i po co?

  • Cel: obniżenie drażliwości/agresji (a wtórnie SIB), nie „leczenie autyzmu”.

  • Najmocniejsze dane: risperidon i arypiprazol u dzieci/młodzieży (skuteczność krótkoterminowa, działania niepożądane — przyrost masy, objawy pozapiramidowe, sedacja, hiperprolaktynemia). Decyzja lekarska + monitorowanie parametrów metabolicznych. (Cochrane)

  • Wytyczne podkreślają: leki po wyczerpaniu rozwiązań psychospołecznych, w ramach szerszego planu i na najkrótszy czas pozwalający opanować kryzys. (NICE)

5) Czego unikać (mity i czerwone flagi)

  • Kary i „twarde” wygaszanie SIB bez zrozumienia funkcji — ryzyko eskalacji, traumy i urazu.

  • Ignorowanie somatyki — „to tylko zachowanie” to często przegapiony ból.

  • Chwytliwe „cud terapie” bez dowodów; leki „na autyzm” — nie ma. (Farmakoterapia dotyczy objawów towarzyszących). (NICE)

  • Trwałe środki ochronne (kaski, rękawy) jako jedyne „rozwiązanie” — traktuj jako krótkotrwały element planu bezpieczeństwa, równolegle z FBA/FCT.

6) Różnica: autoagresja funkcjonalna vs. samouszkodzenia o podłożu suicydalnym

  • Autoagresja funkcjonalna (SIB): zwykle bez intencji odebrania sobie życia; pojawia się w określonych kontekstach, „działa” (daje ulgę, uwagę, przerwę).

  • Samouszkodzenia niesuicydalne/suicydalne: mogą mieć funkcje regulacyjne, ale współwystępują myśli rezygnacyjne, plany; wymagają oceny ryzyka i ścieżki kryzysowej jak u każdego pacjenta. W autyzmie ryzyko suicydalne bywa podwyższone zwłaszcza przy współchorobowościach. (ScienceDirect)

7) Jak ułożyć praktyczny plan (szablon)

  1. Check somatyczny: konsultacje (gastrolog/dermatolog/laryngolog), badania bólu i snu.

  2. FBA: zbierz dane ABC przez 1–2 tygodnie (krótkie karty zdarzeń). (PMC)

  3. Hipoteza funkcji → FCT dobrane do osoby (mowa, PECS, gest, przycisk mówik, krótki znak w telefonie). (revistainteracciones.com)

  4. Modyfikacje środowiska:

    • przewidywalny plan dnia,

    • „strefa ciszy”,

    • sygnały graniczne (karta „STOP”, timer),

    • krótsze zadania + przerwy.

  5. Wzmocnienia: DRA/DRO, jasne reguły, wzmacnianie komunikacji zamiast SIB.

  6. Plan bezpieczeństwa: co robi osoba, co robi otoczenie, jak minimalizujemy uraz, kiedy dzwonimy po pomoc. (The Lancet)

  7. Farmakoterapia (opcjonalnie, przez lekarza): gdy mimo wdrożenia kroków 1–6 utrzymuje się wysoka drażliwość/autoagresja z ryzykiem urazu. (Cochrane)

  8. Ewaluacja co 2–4 tygodnie: wykresy częstości/nasilenia, modyfikacja planu.

8) Perspektywa neuroróżnorodności i etyka

  • SIB to sygnał, nie „zły charakter”. Celem jest zaspokojenie potrzeby bez szkody, nie „złamanie zachowania”.

  • Osoba w spektrum ma prawo do współdecydowania o strategiach i do poszanowania własnych stymów — zmieniamy tylko te, które ranią lub uniemożliwiają funkcjonowanie.

  • Zalecana opieka to podejście krokowe, spersonalizowane, integrujące zdrowie somatyczne, psychiczne i wsparcie środowiskowe. (Sinpia)

9) Co mówi nauka — wybrane źródła (dla szybkiej weryfikacji)

  • Przeglądy i metaanalizy SIB: obraz funkcjonalny i heterogeniczność, rola ID/komunikacji. (PMC)

  • FBA/FCT i skuteczność: badania porównawcze i przeglądy — FBA zwiększa trafność interwencji; FCT skuteczne w redukcji SIB. (PMC)

  • Farmakoterapia (irytacja/agresja): Cochrane i przeglądy — risperidon/arypiprazol z najsilniejszymi danymi, ostrożnie i krótkoterminowo. (Cochrane)

  • Bezpieczeństwo/suicydalność: adaptowane plany bezpieczeństwa w autyzmie — pierwsze dane o wykonalności i akceptowalności. (The Lancet)

10) Na koniec — praktyczne „mini-FAQ”

Czy autoagresja zawsze wymaga leków?
Nie. Zaczynamy od somatyki + FBA + wsparcie środowiskowe/FCT. Leki rozważa się, gdy ryzyko urazu jest duże mimo interwencji niefarmakologicznych. (NICE)

Czy „zabranianie stymów” pomaga?
Usuwanie nieszkodliwych stymów zwykle pogarsza regulację i może zwiększać ryzyko SIB. Zostawiamy stymy, które nie ranią; szukamy bezpiecznych zamienników, jeśli są szkodliwe. (PMC)

Czy sprzęt ochronny (kask, rękawy) to dobre rozwiązanie?
Może tymczasowo ograniczyć uraz w planie bezpieczeństwa, ale nie zastępuje pracy nad funkcją zachowania i środowiskiem.

Kiedy to jest pilny kryzys?
Gdy urazy są poważne/rosną, jest podejrzenie bólu somatycznego lub pojawiają się myśli/plany samobójcze — wtedy obowiązuje ścieżka jak u każdego pacjenta: pilna ocena lekarska/szpitalna.

Uwaga medyczna

To materiał edukacyjny, nie porada medyczna. Jeśli dotyczy to Ciebie lub bliskiej osoby i jest ryzyko urazu — skontaktuj się pilnie z lekarzem/pogotowiem. 

Drukuj E-mail