Główne modele terapeutyczne w pracy z osobami ze spektrum autyzmu – ujęcie porównawcze

Wprowadzenie

Współczesne podejścia terapeutyczne stosowane w pracy z osobami ze spektrum zaburzeń autystycznych (ASD) obejmują szereg modeli o odmiennych założeniach teoretycznych, celach i metodach pracy.
Wśród nich szczególne miejsce zajmują cztery uznane, empirycznie zweryfikowane koncepcje:
Applied Behavior Analysis (ABA), Positive Behavior Support (PBS), Early Start Denver Model (ESDM) oraz DIR/Floortime.

Każda z nich reprezentuje inny sposób rozumienia rozwoju dziecka autystycznego, natury jego trudności oraz mechanizmów uczenia się.
W praktyce klinicznej coraz częściej stosuje się model integracyjny, łączący elementy wszystkich czterech podejść w celu zapewnienia kompleksowego wsparcia.

1️⃣ Applied Behavior Analysis (ABA)

Charakterystyka i założenia

ABA, czyli analiza zachowania stosowana, to najstarsze i najbardziej ugruntowane naukowo podejście w terapii autyzmu.
Wywodzi się z teorii uczenia się (warunkowania instrumentalnego) i koncentruje się na analizie relacji między zachowaniem a jego konsekwencjami.
Celem interwencji jest modyfikacja zachowań poprzez wzmocnienia pozytywne oraz systematyczne uczenie umiejętności adaptacyjnych.

Metodyka pracy

Terapia ma charakter strukturalny i opiera się na precyzyjnym planowaniu prób uczenia (tzw. discrete trial training), analizie danych i bieżącej ewaluacji postępów.
W nowoczesnych odmianach ABA coraz częściej stosuje się podejście naturalistyczne (np. Naturalistic Developmental Behavioral Interventions), łączące strukturę z elementami zabawy i interakcji.

Zalety i ograniczenia

ABA wykazuje wysoką skuteczność w rozwijaniu mowy, samoobsługi i zachowań adaptacyjnych.
Krytycznie wskazuje się jednak na jej potencjalną sztywność, brak uwzględnienia aspektów emocjonalnych i ryzyko nadmiernego koncentrowania się na „normalizacji” zachowań.

2️⃣ Positive Behavior Support (PBS)

Charakterystyka i założenia

PBS stanowi rozwinięcie i humanistyczną reinterpretację zasad analizy zachowania.
Jego głównym celem jest poprawa jakości życia osoby oraz prewencja zachowań trudnych poprzez zmianę środowiska, naukę alternatywnych sposobów komunikacji i rozwijanie kompetencji adaptacyjnych.

Kluczowym założeniem PBS jest przekonanie, że każde zachowanie – nawet trudne – pełni określoną funkcję komunikacyjną i stanowi reakcję na bodźce środowiskowe lub niezaspokojone potrzeby.

Metodyka pracy

PBS wykorzystuje analizę funkcjonalną zachowania (FBA), której celem jest identyfikacja antecedentów (bodźców poprzedzających), zachowania oraz jego konsekwencji.
Na tej podstawie opracowuje się indywidualny plan wsparcia behawioralnego, obejmujący:

modyfikację środowiska (strategie proaktywne),
naukę zachowań alternatywnych (Functional Communication Training),
wzmacnianie pozytywnych wzorców.

Zalety i ograniczenia

PBS charakteryzuje się wysoką etycznością, skutecznością i trwałością efektów.
Wymaga jednak zaangażowania całego środowiska osoby oraz systematycznej analizy danych.
Nie jest „szybką interwencją”, lecz długofalowym procesem wspierania samoregulacji i jakości życia.

3️⃣ Early Start Denver Model (ESDM)

Charakterystyka i założenia

ESDM jest interdyscyplinarnym modelem wczesnej interwencji przeznaczonym dla dzieci z autyzmem w wieku od 12 do 60 miesięcy.
Łączy zasady analizy behawioralnej z podejściem rozwojowo-społecznym, integrując naukę umiejętności poznawczych, językowych, motorycznych i społeczno-emocjonalnych w naturalnych kontekstach zabawy.

Twórczynie metody – Sally Rogers i Geraldine Dawson – podkreślają, że rozwój komunikacji i relacji społecznych jest możliwy tylko wtedy, gdy dziecko doświadcza pozytywnych emocji i czuje więź z dorosłym.

Metodyka pracy

Terapia opiera się na ESDM Curriculum Checklist, obejmującej kilkadziesiąt celów rozwojowych dostosowanych do etapu rozwoju dziecka.
Cele realizowane są poprzez:

uczenie w naturalnym środowisku (zabawa, codzienne czynności),
włączanie rodziców jako partnerów terapii,
wzmacnianie poprzez pozytywne emocje i wspólną uwagę,
systematyczną analizę danych i ewaluację efektów.

Dowody skuteczności

Badania kontrolowane (Rogers & Dawson, 2010; Vivanti et al., 2014) potwierdzają, że dzieci uczestniczące w intensywnej terapii ESDM (ok. 20 godzin tygodniowo przez 2 lata) wykazują istotną poprawę IQ, języka, umiejętności społecznych i zachowań adaptacyjnych w porównaniu z grupami kontrolnymi.

Zalety i ograniczenia

ESDM jest uznawany za jeden z najbardziej efektywnych modeli wczesnej interwencji.
Wymaga jednak dobrze przeszkolonych terapeutów i wysokiej intensywności pracy, co wiąże się z kosztami i dużym zaangażowaniem rodziny.

4️⃣ DIR/Floortime

Charakterystyka i założenia

Model DIR (Developmental, Individual-differences, Relationship-based), zwany potocznie Floortime, został opracowany przez Stanleya Greenspana i Serenę Wieder.
Opiera się na założeniu, że fundamentem rozwoju jest emocjonalna relacja między dzieckiem a dorosłym, a nie wyłącznie uczenie behawioralne.

DIR kładzie nacisk na indywidualne różnice sensoryczne i regulacyjne dziecka oraz rozwijanie jego zdolności do emocjonalnego zaangażowania i symbolicznej komunikacji.

Metodyka pracy

Terapia polega na podążaniu za dzieckiem w zabawie, wchodzeniu w jego aktywność i stopniowym rozszerzaniu tzw. kręgów komunikacji.
Terapeuta (lub rodzic) nie kieruje zabawą, lecz uczestniczy w niej jako partner emocjonalny, reagując na inicjatywy dziecka i zachęcając do dialogu emocjonalnego.

Zalety i ograniczenia

Floortime rozwija spontaniczną komunikację, empatię i więź emocjonalną, co czyni ją szczególnie skuteczną u dzieci lękowych, wycofanych lub nadwrażliwych sensorycznie.
Ograniczeniem jest mniejsza skuteczność w rozwijaniu precyzyjnych umiejętności funkcjonalnych oraz trudność w standaryzacji efektów.

Porównanie modeli terapeutycznych

Kryterium	ABA	PBS	ESDM	DIR/Floortime
Założenie teoretyczne	Behawioryzm	Analiza funkcji zachowania + systemowe wsparcie	Behawioryzm + rozwój społeczny	Psychologia rozwoju emocjonalnego
Główny cel	Zmiana zachowań i rozwój umiejętności	Poprawa jakości życia, prewencja zachowań trudnych	Wczesna interwencja rozwojowa	Rozwój emocjonalny i relacyjny
Styl pracy	Strukturalny, kontrolowany	Środowiskowy, prewencyjny	Naturalistyczny, zabawowy	Swobodny, relacyjny
Motywacja	Zewnętrzna (nagrody)	Komfort i funkcjonalność	Emocjonalna (radość, wspólna zabawa)	Wewnętrzna (relacja)
Zakres wiekowy	Dzieci, młodzież, dorośli	Wszystkie grupy wiekowe	1–5 lat	Głównie dzieci
Dowody empiryczne	Bardzo liczne	Ugruntowane	Liczne badania RCT	Umiarkowane, jakościowe
Rola emocji	Drugorzędna	Wspierająca	Centralna	Kluczowa

Wnioski

Analiza czterech głównych modeli wskazuje, że różnią się one zakresem, stylem pracy i punktem ciężkości, lecz nie są wzajemnie wykluczające.
W praktyce klinicznej coraz częściej rekomenduje się podejście integracyjne, łączące:

strukturę i dane z ABA,
etykę i prewencję z PBS,
emocjonalne zaangażowanie z ESDM,
oraz relacyjność i spontaniczność z DIR/Floortime.

Takie holistyczne ujęcie pozwala na elastyczne dostosowanie interwencji do indywidualnych potrzeb, stylu uczenia się i profilu sensoryczno-emocjonalnego osoby ze spektrum autyzmu.

Inne uznane modele i podejścia terapeutyczne w autyzmie

5️⃣ TEACCH – Treatment and Education of Autistic and related Communication-handicapped Children

Charakterystyka i geneza

Program TEACCH został opracowany w latach 70. XX w. na Uniwersytecie Północnej Karoliny przez dr Erica Schoplera i jego zespół.
Był to jeden z pierwszych kompleksowych systemów edukacyjno-terapeutycznych dla osób autystycznych.
Obecnie TEACCH funkcjonuje jako podejście strukturalne (Structured Teaching), które koncentruje się na organizacji środowiska i jasnej strukturze aktywności.

Założenia teoretyczne

Podstawą TEACCH jest przekonanie, że osoby autystyczne uczą się skuteczniej, gdy środowisko jest:

przewidywalne,
wizualnie uporządkowane,
dostosowane do ich sposobu przetwarzania informacji (preferencja wzrokowa).

Metodyka pracy

stosowanie wizualnych harmonogramów i instrukcji,
jasne wyznaczenie przestrzeni (np. strefa pracy, odpoczynku, zabawy),
dzielenie zadań na logiczne etapy,
nauka samodzielności i planowania.

Zalety i ograniczenia

✅ zwiększa poczucie bezpieczeństwa i samodzielność,
✅ redukuje stres wynikający z nieprzewidywalności,
⚠️ nie rozwija spontaniczności i komunikacji w takim stopniu jak ESDM czy Floortime.

TEACCH jest szczególnie polecany dla dzieci i dorosłych potrzebujących wysokiej struktury, np. z autyzmem i niepełnosprawnością intelektualną.

6️⃣ PECS – Picture Exchange Communication System

Charakterystyka i cele

PECS to system komunikacji alternatywnej opracowany przez Andrew Bondy’ego i Lori Frost (1994).
Służy do nauki funkcjonalnej komunikacji u osób niemówiących lub z ograniczonym językiem werbalnym.
Podstawą jest wymiana obrazków (piktogramów) w celu zakomunikowania potrzeby lub pragnienia.

Etapy nauki PECS

Wymiana pojedynczego obrazka w zamian za pożądany przedmiot.
Inicjowanie komunikacji – dziecko samo podchodzi do partnera.
Różnicowanie symboli (wybór spośród kilku kart).
Budowanie prostych zdań („Chcę + przedmiot”).
Odpowiadanie na pytania.
Komunikacja spontaniczna.

Zalety i ograniczenia

✅ uczy intencjonalnej komunikacji,
✅ często prowadzi do rozwoju mowy werbalnej,
✅ prosty w zastosowaniu przez rodziców,
⚠️ wymaga systematycznego używania i generalizacji poza gabinetem,
⚠️ nie rozwija głębszej komunikacji emocjonalnej – raczej funkcjonalną.

PECS stanowi fundament dla późniejszej komunikacji wspomagającej i alternatywnej (AAC).

7️⃣ AAC – Augmentative and Alternative Communication

Charakterystyka

AAC (komunikacja wspomagająca i alternatywna) to szeroki zbiór metod i technologii wspierających komunikację osób niemówiących lub słabo mówiących.
Obejmuje zarówno proste systemy niskotechnologiczne (obrazki, tablice), jak i systemy wysokotechnologiczne (urządzenia mówione, aplikacje jak Proloquo2Go, CoughDrop, LetMeTalk itp.).

Cele AAC

umożliwienie skutecznej komunikacji niezależnie od poziomu mowy,
rozwijanie kompetencji językowych, społecznych i emocjonalnych,
zwiększenie samodzielności i partycypacji w życiu społecznym.

Zalety

✅ dostępność szerokiego spektrum narzędzi,
✅ indywidualizacja komunikacji,
✅ pozytywny wpływ na rozwój mowy (wbrew mitom – AAC nie „hamuje” jej),
✅ wspiera także dorosłych z ASD i afazją.

8️⃣ Terapia Integracji Sensorycznej (SI – Sensory Integration)

Charakterystyka

Metoda Integracji Sensorycznej została opracowana przez dr A. Jean Ayres.
Opiera się na założeniu, że trudności w uczeniu się, zachowaniu i emocjach mogą wynikać z nieprawidłowego przetwarzania bodźców sensorycznych (dotykowych, proprioceptywnych, przedsionkowych itp.).

Cel terapii

Poprawa organizacji bodźców zmysłowych w układzie nerwowym, co prowadzi do lepszej regulacji emocji, koncentracji i planowania ruchu.

Metodyka pracy

ćwiczenia w specjalnie wyposażonej sali SI (huśtawki, platformy, piłki),
aktywności łączące ruch, równowagę i propriocepcję,
dostosowanie intensywności bodźców do indywidualnego progu wrażliwości.

Zalety i ograniczenia

✅ poprawia samoregulację i funkcjonowanie poznawcze,
✅ zmniejsza zachowania wynikające z przeciążenia sensorycznego,
⚠️ nie jest terapią komunikacji ani zachowania, lecz terapią wspierającą.

9️⃣ CBT – Cognitive Behavioral Therapy (Terapia poznawczo-behawioralna)

Charakterystyka

CBT to metoda psychoterapeutyczna o udokumentowanej skuteczności w leczeniu lęków, depresji i zaburzeń emocjonalnych.
W kontekście autyzmu stosowana jest głównie u dzieci, młodzieży i dorosłych z zachowaną mową i samoświadomością.

Cele CBT w ASD

redukcja lęków (np. społecznych, separacyjnych),
nauka rozpoznawania i regulacji emocji,
rozwijanie myślenia społecznego i elastyczności poznawczej.

Adaptacje dla osób z ASD

stosowanie pomocy wizualnych,
konkretne przykłady zamiast metafor,
trening rozpoznawania sygnałów emocjonalnych,
łączenie CBT z elementami psychoedukacji i treningu umiejętności społecznych.

🔟 ACT – Acceptance and Commitment Therapy (Terapia akceptacji i zaangażowania)

Charakterystyka

ACT to tzw. „trzecia fala” terapii behawioralnych, rozwinięta przez Steven’a C. Hayesa.
Celem jest nie tyle zmiana myśli, co akceptacja doświadczeń i zaangażowanie w wartościowe działania mimo trudności.
U osób w spektrum ACT wspiera rozwój samoakceptacji, odporności psychicznej i elastyczności poznawczej.

Techniki pracy

uważność (mindfulness),
identyfikacja wartości i celów,
praca nad defuzją poznawczą (dystansem wobec myśli),
trening zaangażowanego działania.

ACT jest skuteczna w pracy z dorosłymi autystami, którzy zmagają się z lękiem, wypaleniem lub trudnościami adaptacyjnymi.

1️⃣1️⃣ DBT – Dialectical Behavior Therapy (Terapia dialektyczno-behawioralna)

Charakterystyka

DBT, opracowana przez Marshę Linehan, jest modyfikacją CBT dostosowaną do osób z trudnościami w regulacji emocji.
W autyzmie stosowana głównie u nastolatków i dorosłych z towarzyszącymi zaburzeniami lękowymi, impulsywnością lub autoagresją.

Główne moduły DBT

Uważność (mindfulness) – świadomość emocji i ciała,
Regulacja emocji – strategie redukcji napięcia,
Tolerancja dystresu – radzenie sobie w kryzysie,
Efektywność interpersonalna – komunikacja i asertywność.

DBT jest coraz częściej wdrażana w terapii dorosłych osób autystycznych w nurcie tzw. neuroaffirmative therapy.

1️⃣2️⃣ Trening Umiejętności Społecznych (TUS / SST – Social Skills Training)

Charakterystyka

TUS to zestaw programów terapeutycznych ukierunkowanych na naukę i ćwiczenie kompetencji społecznych, takich jak:

inicjowanie rozmowy,
podtrzymywanie kontaktu,
rozpoznawanie emocji,
współpraca i rozwiązywanie konfliktów.

Formy pracy

zajęcia grupowe lub indywidualne,
odgrywanie scenek, modelowanie, feedback,
wykorzystanie elementów CBT i teorii umysłu.

Efektywność

Badania potwierdzają skuteczność TUS w poprawie adaptacji społecznej i zmniejszaniu izolacji u dzieci i młodzieży z ASD, choć efekty są zależne od intensywności i jakości prowadzenia.

1️⃣3️⃣ Podejścia relacyjne i humanistyczne

Coraz większe znaczenie zyskują tzw. podejścia neuroaffirmatywne, oparte na akceptacji neuroróżnorodności i podmiotowości osoby autystycznej.
W tym nurcie mieszczą się m.in.:

RDI (Relationship Development Intervention) – rozwój relacji i elastyczności poznawczej,
SCERTS (Social Communication, Emotional Regulation, Transactional Support) – integracja emocji, komunikacji i wsparcia środowiska,
PLAY Project – program wczesnej interwencji oparty na zabawie i relacji rodzic–dziecko.

Podsumowanie

Współczesna terapia autyzmu nie opiera się na jednej metodzie, lecz na doborze interwencji do profilu funkcjonowania jednostki.
Model integracyjny łączy elementy:

behawioralne (ABA, PBS) – struktura, dane, funkcjonalność,
rozwojowe (ESDM, Floortime, SCERTS) – emocje i relacje,
komunikacyjne (PECS, AAC) – ekspresja i autonomia,
sensoryczne i psychoterapeutyczne (SI, CBT, ACT, DBT) – samoregulacja i dobrostan psychiczny.

Tym samym współczesna praktyka kliniczna przesuwa akcent z „naprawiania zachowań” na wspieranie jakości życia, autonomii i dobrostanu osoby autystycznej.

Porównanie metod terapeutycznych w autyzmie

ABA vs PBS vs ESDM vs Floortime

🧩 1️⃣ ABA – Applied Behavior Analysis

🔹 Czym jest

Najstarsze i najbardziej „naukowo ugruntowane” podejście behawioralne. Opiera się na analizie funkcji zachowania i uczeniu nowych umiejętności poprzez wzmocnienia (nagrody).
Celem jest zwiększanie zachowań pożądanych i redukowanie tych, które utrudniają funkcjonowanie.

🔹 Jak to wygląda w praktyce

Zajęcia indywidualne 1:1 z terapeutą.
Dużo powtórzeń, dane z każdej próby.
Nauka krok po kroku (np. „usiądź”, „podaj”, „powiedz”).
Współcześnie częściej w naturalnym otoczeniu (tzw. NDBI).

🔹 Zalety

✅ Skuteczna w nauce komunikacji, samoobsługi, zachowań społecznych.
✅ Jasna struktura, mierzalne postępy.
✅ Bardzo dobrze zbadana naukowo.

🔹 Wady

⚠️ Może być zbyt sztywna, jeśli terapeuta nie ma empatii.
⚠️ Ryzyko „maskowania” emocji zamiast autentycznego rozwoju.
⚠️ Czasochłonna i droga.

🔹 Dla kogo

👉 Dla dzieci/dorosłych, którzy potrzebują jasnej struktury, przewidywalności i stopniowego uczenia się konkretnych umiejętności.
👉 Świetna baza do nauki komunikacji funkcjonalnej (np. FCT).

💬 2️⃣ PBS – Positive Behavior Support

🔹 Czym jest

PBS to rozwinięcie i „złagodzona” forma behawioryzmu.
Zamiast skupiać się na karaniu zachowań niepożądanych, PBS koncentruje się na zrozumieniu, dlaczego one występują, i zmianie środowiska, by im zapobiec.
To nie tyle terapia „przy stole”, co system wsparcia w codziennym życiu.

🔹 Jak to wygląda

Ocena funkcjonalna zachowania (FBA).
Analiza środowiska (hałas, stresory, komunikacja).
Nauka zachowań alternatywnych (np. prośba zamiast krzyku).
Współpraca z rodziną, szkołą, terapeutami.

🔹 Zalety

✅ Skupia się na komforcie i dobrostanie osoby, nie tylko na wynikach.
✅ Angażuje całe otoczenie (rodzina, nauczyciele, opiekunowie).
✅ Etyczne, pozytywne podejście – bez kar i przymusu.

🔹 Wady

⚠️ Mniej „natychmiastowych efektów” – proces wymaga czasu.
⚠️ Wymaga doświadczonego zespołu i konsekwencji.
⚠️ Może być zbyt ogólny, jeśli nie ma planu szczegółowego.

🔹 Dla kogo

👉 Dla osób z trudnymi zachowaniami (agresja, autoagresja, ucieczki),
👉 oraz rodzin, które chcą długofalowego wsparcia środowiskowego, nie tylko ćwiczeń 1:1.

🌱 3️⃣ ESDM – Early Start Denver Model

🔹 Czym jest

ESDM (Wczesny Start Model z Denver) to połączenie behawioryzmu z podejściem rozwojowym i relacyjnym.
Skierowany głównie do małych dzieci (12–48 miesięcy), ale coraz częściej stosowany także u starszych.
Celem jest uczenie poprzez zabawę, emocje i relację, a nie sztywne polecenia.

🔹 Jak to wygląda

Dziecko uczy się przez wspólną zabawę z terapeutą.
Terapeuta dostosowuje się do zainteresowań dziecka.
Każda interakcja jest okazją do nauki (np. komunikacji, naprzemienności).
Wszystko oparte na danych i planie terapeutycznym (czyli naukowo, ale miękko).

🔹 Zalety

✅ Bardzo dobre wyniki u małych dzieci (poprawa mowy, kontaktu, zabawy).
✅ Buduje relację i motywację wewnętrzną.
✅ Naturalne wzmocnienia – pochwała, radość, wspólna zabawa.
✅ Uznawany za złoty standard wczesnej interwencji.

🔹 Wady

⚠️ Wymaga bardzo dobrze przeszkolonego terapeuty.
⚠️ Dla starszych dzieci/dorosłych może być za „dziecinny”.
⚠️ Kosztowny (licencje, szkolenia).

🔹 Dla kogo

👉 Najlepszy wybór dla małych dzieci we wczesnym spektrum,
👉 dla rodzin, które chcą terapii naturalnej, relacyjnej, opartej na zabawie.

❤️ 4️⃣ Floortime (DIR / DIR-Floortime)

🔹 Czym jest

Floortime to podejście rozwojowo-relacyjne (DIR = Developmental, Individual-differences, Relationship-based).
Zakłada, że rozwój dziecka przebiega poprzez relację i emocjonalną interakcję, a nie przez uczenie poleceń.

🔹 Jak to wygląda

Terapeuta (lub rodzic) wchodzi w zabawę dziecka na jego warunkach.
Podąża za jego zainteresowaniami.
Rozwija kontakt wzrokowy, wspólną uwagę, emocje, spontaniczność.
Bez presji – liczy się relacja, nie wynik.

🔹 Zalety

✅ Świetna dla dzieci lękowych, wycofanych lub nadwrażliwych sensorycznie.
✅ Buduje zaufanie i poczucie bezpieczeństwa.
✅ Pomaga rozwijać emocje, spontaniczność, relacje.

🔹 Wady

⚠️ Efekty są trudniej mierzalne (brak „tabelek”).
⚠️ Wymaga dużego zaangażowania emocjonalnego terapeuty/rodzica.
⚠️ Może być mniej skuteczna w nauce konkretnych umiejętności funkcjonalnych (np. samoobsługi).

🔹 Dla kogo

👉 Dla dzieci z dużą wrażliwością emocjonalną lub sensoryczną,
👉 dla rodzin, które wolą spontaniczną i ciepłą terapię niż sztywny plan.

⚖️ Podsumowanie – szybkie porównanie

Cecha / Metoda	ABA	PBS	ESDM	Floortime (DIR)
Główne założenie	Uczenie przez wzmocnienia	Zrozumienie funkcji zachowania i modyfikacja środowiska	Nauka przez zabawę i relację (behawioryzm + rozwój)	Rozwój poprzez emocjonalną więź
Styl pracy	Strukturalny, krok po kroku	Systemowy, środowiskowy	Zabawa + dane	Swobodna zabawa
Dla kogo	Dzieci i dorośli potrzebujący struktury	Osoby z trudnymi zachowaniami	Małe dzieci w spektrum	Dzieci emocjonalnie wrażliwe
Zalety	Mierzalność, skuteczność	Etyczność, trwałe efekty	Motywacja, relacja	Spontaniczność, emocje
Wady	Ryzyko sztywności	Wolne efekty	Wysokie koszty	Brak struktury
Podejście do emocji	Raczej techniczne	Zrozumienie kontekstu	Silne uwzględnienie emocji	Emocje w centrum
Dowody naukowe	Najwięcej badań	Sporo (zwłaszcza FBA/FCT)	Silne dowody wczesnej interwencji	Mniej twardych badań, ale dobre efekty praktyczne

💡 Wnioski – jak dobrać terapię?

Nie ma jednej „najlepszej” metody.
ABA → dobra, jeśli trzeba nauczyć konkretnych umiejętności krok po kroku.
PBS → gdy są trudne zachowania lub trzeba zbudować system wsparcia w szkole/dom.
ESDM → idealna dla maluchów – łączy naukę i emocje.
Floortime → świetna, gdy priorytetem jest relacja, emocje i poczucie bezpieczeństwa.

Najlepsze efekty daje łączenie elementów różnych metod: np. struktura z ABA + relacja z Floortime + prewencja z PBS.
Nowoczesne zespoły terapeutyczne często tak właśnie pracują.

🧠 Terapia Integracji Sensorycznej (SI – Sensory Integration Therapy)

1️⃣ Pochodzenie i założenia teoretyczne

Terapia integracji sensorycznej (SI) została opracowana w latach 60. i 70. XX wieku przez dr A. Jean Ayres, terapeutkę zajęciową i neuropsycholożkę z Uniwersytetu Południowej Kalifornii.
Ayres zaobserwowała, że wiele dzieci z trudnościami w nauce, zachowaniu i motoryce wykazuje nieprawidłowości w przetwarzaniu bodźców sensorycznych (dotykowych, przedsionkowych, proprioceptywnych).

Z jej badań wynikało, że mózg niektórych dzieci nieprawidłowo integruje informacje zmysłowe, co skutkuje nadmierną lub zbyt słabą reakcją na bodźce, trudnościami w planowaniu ruchu (dyspraxia), problemami emocjonalnymi i społecznymi.

2️⃣ Czym jest integracja sensoryczna

Integracja sensoryczna to proces neurofizjologiczny, dzięki któremu mózg:

odbiera bodźce z różnych zmysłów (dotyk, równowaga, ruch, propriocepcja, wzrok, słuch, węch, smak),
porządkuje je i interpretuje,
reaguje adekwatnie do sytuacji – np. utrzymuje równowagę, skupia uwagę, reguluje emocje.

Jeśli ten proces jest zaburzony, dziecko może:

unikać dotyku lub ruchu (nadwrażliwość),
szukać silnych wrażeń (podwrażliwość),
mieć trudności w koncentracji i organizacji działań,
reagować emocjonalnie w sposób nieproporcjonalny do bodźców.

3️⃣ Cele terapii SI

Celem terapii SI nie jest „ćwiczenie zmysłów”, lecz:

usprawnienie przetwarzania i integracji bodźców sensorycznych,
poprawa planowania motorycznego,
zwiększenie zdolności do samoregulacji emocjonalnej i poznawczej,
ułatwienie uczenia się i uczestnictwa w codziennych aktywnościach.

Efektem ma być lepsza organizacja zachowania i większa elastyczność w reagowaniu na bodźce.

4️⃣ Jak przebiega terapia

A. Diagnoza SI

Prowadzona przez certyfikowanego terapeutę, obejmuje:

wywiad z rodzicami,
obserwację kliniczną,
testy standaryzowane (np. Sensory Integration and Praxis Tests, Sensory Profile).
Celem jest określenie, które układy zmysłowe są nad- lub podreaktywne.

B. Przebieg terapii

Zajęcia odbywają się w specjalnie wyposażonej sali SI (huśtawki, hamaki, równoważnie, drabinki, piłki, ciężarki, tekstury).
Dziecko uczestniczy w aktywnościach stymulujących układ przedsionkowy, proprioceptywny i dotykowy — bo to one mają największy wpływ na rozwój emocjonalny i motoryczny.

C. Zasady pracy

Aktywne uczestnictwo dziecka (dziecko samo wybiera formę zabawy).
Zabawa jako główne narzędzie – stymulacja odbywa się w kontekście przyjemnym, motywującym.
Stopniowe zwiększanie wyzwań – terapeuta balansuje pomiędzy komfortem a trudnością.
Neuroplastyczność – opiera się na zdolności mózgu do reorganizacji w wyniku doświadczeń sensorycznych.

5️⃣ Kluczowe systemy zmysłowe w terapii SI

Układ	Funkcja	Objawy zaburzeń	Przykładowe ćwiczenia
Przedsionkowy	równowaga, ruch, koordynacja	lęk przed ruchem, trudność z huśtaniem	huśtanie, obroty, turlanie
Proprioceptywny	świadomość ciała, napięcie mięśni	niezdarność, uderzanie się, gryzienie	przenoszenie ciężarów, dociski, zabawy z oporem
Dotykowy	kontakt z otoczeniem, emocje	unikanie dotyku, niechęć do ubrań	zabawy fakturami, masaż, „dotyk terapeutyczny”
Wzrokowy / słuchowy	koncentracja i orientacja	rozproszenie, nadwrażliwość na światło lub dźwięk	ćwiczenia koordynacji wzrokowo-ruchowej, praca w rytmie muzyki

6️⃣ Zastosowanie terapii SI w autyzmie

Dzieci z ASD często mają zaburzenia przetwarzania sensorycznego (SPD – Sensory Processing Disorder).
Najczęstsze trudności to:

nadreaktywność na bodźce (np. dźwięki, dotyk, światło),
podreaktywność (poszukiwanie silnych wrażeń),
problemy z planowaniem motorycznym (dyspraxia),
przeciążenie sensoryczne prowadzące do meltdownów.

Terapia SI w autyzmie ma na celu:

zmniejszenie reaktywności na bodźce,
ułatwienie samoregulacji emocjonalnej,
poprawę zdolności do uczestnictwa w terapii poznawczej, językowej i społecznej.

W praktyce oznacza to, że SI często nie jest terapią podstawową, ale komplementarną — przygotowującą dziecko do efektywnego uczestnictwa w innych formach terapii (np. ABA, ESDM, logopedii).

7️⃣ Skuteczność terapii SI – przegląd badań

A. Wczesne badania (lata 80.–2000)

Pierwsze badania Ayres (1972–1989) sugerowały poprawę w koordynacji i uczeniu się, jednak wiele z nich miało ograniczoną metodologię (małe próby, brak grup kontrolnych).

B. Przeglądy systematyczne

Case-Smith i in. (2015) – metaanaliza 19 badań nad SI w autyzmie:
wykazano umiarkowane dowody skuteczności w zakresie regulacji emocji i zachowań adaptacyjnych.
Schaaf et al. (2014) – badanie RCT: dzieci z ASD po 30 sesjach SI wykazały istotną poprawę w funkcjonowaniu codziennym i motoryce, mierzoną skalą Goal Attainment Scaling (GAS).
American Occupational Therapy Association (AOTA, 2015) – potwierdza, że SI ma „ograniczone, ale pozytywne dowody naukowe” w autyzmie.
National Institute for Health and Care Excellence (NICE, 2021) – nie rekomenduje SI jako samodzielnej terapii autyzmu, ale dopuszcza jako wsparcie u osób z zaburzeniami sensorycznymi.

C. Wnioski z badań neurobiologicznych

Nowoczesne badania fMRI (Chang et al., 2016; Davies et al., 2020) pokazują, że dzieci po terapii SI wykazują większą aktywność kory czuciowo-ruchowej i poprawę integracji między ośrodkami mózgowymi, co potwierdza neuroplastyczny charakter efektów SI.

8️⃣ Ocena skuteczności – podsumowanie

Obszar	Dowody naukowe	Komentarz
Motoryka duża / mała	Umiarkowane	Poprawa równowagi, planowania ruchu i koordynacji.
Samoregulacja emocjonalna	Umiarkowane	Redukcja zachowań wynikających z przeciążenia sensorycznego.
Funkcjonowanie adaptacyjne	Ograniczone do umiarkowanych	Wzrost niezależności i lepsze uczestnictwo w codziennych czynnościach.
Komunikacja społeczna	Ograniczone	Zmiana pośrednia – poprzez redukcję stresu sensorycznego.
Uczenie poznawcze	Niskie	Brak bezpośrednich dowodów, efekty raczej pośrednie.

Wnioski:
👉 Terapia SI jest umiarkowanie skuteczna w poprawie regulacji emocjonalno-sensorycznej, koordynacji i uczestnictwa w aktywnościach życia codziennego.
👉 Nie jest terapią „podstawową” w autyzmie, lecz uzupełniającą i wspierającą inne formy interwencji.
👉 Jej skuteczność zależy od jakości diagnozy, kompetencji terapeuty oraz indywidualnego profilu sensorycznego dziecka.

9️⃣ Kiedy terapia SI ma największy sens

Największą skuteczność obserwuje się, gdy:

występują wyraźne objawy dysfunkcji sensorycznej,
terapia prowadzona jest przez certyfikowanego terapeutę SI (II stopnia),
cele są funkcjonalne i mierzalne (np. „dziecko toleruje mycie włosów”, „potrafi skupić się przy dźwiękach”),
rodzice uczestniczą w procesie i przenoszą strategie do domu.

🔟 Ograniczenia i kontrowersje

brak jednolitych protokołów terapeutycznych (duża różnorodność podejść),
niektóre zajęcia SI mają charakter rekreacyjny, a nie terapeutyczny,
część badań ma niską jakość metodologiczną,
ryzyko nadinterpretacji – SI nie „leczy autyzmu”, tylko wspiera regulację sensoryczną.

🧩 Podsumowanie końcowe

Terapia integracji sensorycznej to wartościowa, wspierająca forma interwencji, szczególnie przy współwystępujących zaburzeniach przetwarzania sensorycznego.
Nie zastępuje terapii komunikacji czy zachowania, ale zwiększa ich skuteczność, ponieważ:

obniża poziom napięcia sensorycznego,
ułatwia skupienie,
poprawia samoregulację emocjonalną,
sprzyja gotowości do nauki i kontaktu społecznego.

W świetle aktualnych badań można stwierdzić, że terapia SI jest częściowo potwierdzona empirycznie (evidence-informed) —
jej efekty są realne, ale zależne od kontekstu, jakości prowadzenia i indywidualnego profilu sensorycznego dziecka.

ESDM (Early Start Denver Model) – nowoczesna terapia dla dzieci w spektrum autyzmu

🧩 1️⃣ Co to jest ESDM?

ESDM – Early Start Denver Model to wczesna interwencja terapeutyczna dla dzieci z autyzmem w wieku od 12 do około 60 miesięcy (1–5 lat).
Została opracowana przez dr Sally Rogers (Uniwersytet Kalifornijski w Davis) i dr Geraldine Dawson (Duke University).
Celem ESDM jest wspieranie rozwoju dziecka poprzez zabawę, relację i naukę w naturalnym środowisku – ale z zachowaniem naukowej precyzji i planu terapeutycznego.

To metoda łącząca behawioryzm (ABA) z podejściem rozwojowo-relacyjnym (jak Floortime).
Można powiedzieć, że ESDM to „ciepła ABA” – oparta na danych, ale prowadzona z uśmiechem, emocją i w zabawie.

💡 2️⃣ Filozofia ESDM – nauka przez zabawę i relację

W ESDM przyjmuje się, że dziecko najlepiej uczy się wtedy, gdy jest szczęśliwe, zaangażowane i czuje więź z dorosłym.
Zamiast zmuszać do „treningu umiejętności”, terapeuta:

wchodzi w zabawę dziecka,
wykorzystuje jego zainteresowania,
wplata cele terapeutyczne w naturalne sytuacje (np. zabawa, posiłek, ubieranie się).

ESDM nie jest więc „dodatkowym zajęciem” – to sposób interakcji z dzieckiem przez cały dzień.

🧠 3️⃣ Na czym dokładnie polega?

Terapia ESDM to zintegrowany program uczenia — ma szczegółową strukturę, ale jest realizowany w formie zabawy.

🔹 Etapy pracy terapeuty:

Ocena poziomu rozwoju dziecka (ESDM Curriculum Checklist) – określa, na jakim etapie jest mowa, motoryka, zabawa, relacja, emocje, poznanie.
Ustalenie indywidualnych celów — np. „dziecko potrafi poprosić o pomoc”, „naśladuje ruch ręką”, „utrzymuje kontakt wzrokowy przez 3 sekundy”.
Zabawa jako narzędzie nauki — terapeuta uczy poprzez wspólne działania, gry, zabawy ruchowe i emocjonalne.
Systematyczne wzmacnianie — każde spontaniczne zachowanie, które przybliża do celu, jest natychmiast wzmacniane (pochwałą, radością, reakcją).
Analiza postępów i dostosowanie planu co kilka tygodni.

🎲 4️⃣ Jak wygląda typowa sesja ESDM?

Sesja trwa zwykle 60–120 minut i wygląda zupełnie inaczej niż klasyczna ABA.

Przykład:

Dziecko bawi się samochodami.
Terapeuta: „Wow! Czerwony jedzie szybko! Zobacz, mój nie nadąża!”
Dziecko się śmieje i pokazuje swój samochód.
Terapeuta: „Zróbmy wyścig! Na trzy – raz, dwa, trzy!”
W czasie zabawy dziecko uczy się naprzemienności, komunikacji, imitacji, emocji i języka – bez presji, bez komend.

Z zewnątrz wygląda to jak zwykła zabawa, ale każdy gest, słowo i spojrzenie ma cel terapeutyczny.

🧠 5️⃣ Kluczowe elementy metody ESDM

💬 A. Nauka w naturalnym kontekście

Zamiast „lekcji przy stole” – nauka odbywa się w codziennych sytuacjach: zabawa, jedzenie, ubieranie, spacer.
Dzięki temu dziecko generalizuje umiejętności, a nie uczy się ich tylko w gabinecie.

❤️ B. Relacja emocjonalna

Dorosły jest partnerem zabawy, nie „nauczycielem”.
Uśmiech, ciepło i wspólna radość to naturalne wzmocnienia – ważniejsze niż nagrody materialne.

🎯 C. Małe kroki i dane

Każda umiejętność jest rozbita na mikrokroki (jak w ABA), a postępy są dokładnie rejestrowane.
Dzięki temu można obiektywnie mierzyć efekty terapii.

🔁 D. Naprzemienność i współdziałanie

Każda interakcja to „runda komunikacyjna” – dziecko i dorosły wymieniają się gestami, emocjami, dźwiękami.
Celem jest utrzymanie wspólnego pola uwagi i dialogu.

👨‍👩‍👧 E. Włączenie rodziców

ESDM mocno podkreśla rolę rodziny.
Rodzice są szkoleni, by kontynuować terapię w domu – w naturalnych sytuacjach (np. w kuchni, w łazience, w samochodzie).

🧮 6️⃣ Struktura programu ESDM

Model zawiera cztery główne poziomy rozwoju, a w każdym po kilkadziesiąt celów:

Poziom 1 (12–18 miesięcy) – podstawowe reakcje społeczne, uśmiech, kontakt wzrokowy, wspólne pole uwagi.
Poziom 2 (18–24 mies.) – imitacja, proste gesty, pierwsze słowa, zabawa równoległa.
Poziom 3 (24–36 mies.) – mowa dwuwyrazowa, naprzemienność, wspólna zabawa tematyczna.
Poziom 4 (36–48 mies.) – myślenie symboliczne, dialog, rozumienie emocji i intencji.

Każdy poziom ma szczegółową checklistę ESDM, dzięki której terapeuta wie, co rozwijać dalej.

🧠 7️⃣ Nauka z wykorzystaniem zasad behawioralnych

Choć ESDM jest „miękkie”, opiera się na twardych zasadach Applied Behavior Analysis (ABA):

analiza funkcji zachowania,
uczenie przez modelowanie i naśladownictwo,
wzmacnianie pozytywne,
rozbijanie celów na małe kroki.

Różnica polega na formie podania – zamiast żetonów i komend, są emocje, zabawa i relacja.

📊 8️⃣ Skuteczność ESDM – co mówi nauka?

Badania nad ESDM są bardzo solidne.
Najbardziej znane to randomizowane badanie Rogers & Dawson (2010):

grupa dzieci 18–30 miesięcy,
20 godzin terapii tygodniowo przez 2 lata,
wynik: znaczna poprawa IQ, języka, zachowań adaptacyjnych i relacji społecznych w porównaniu z grupą kontrolną.

Kolejne badania potwierdziły, że ESDM:
✅ wspiera rozwój mowy i komunikacji,
✅ zwiększa inicjatywę społeczną,
✅ obniża zachowania trudne,
✅ poprawia relację dziecko–rodzic.

Wczesne rozpoczęcie (poniżej 3. roku życia) daje najlepsze efekty, ale ESDM można z powodzeniem stosować także u starszych dzieci.

🌍 9️⃣ Zastosowanie praktyczne

ESDM stosuje się:

w gabinetach terapeutycznych,
w przedszkolach integracyjnych,
w domu – przez rodziców (po przeszkoleniu),
w ramach wczesnej interwencji (współpraca psychologów, logopedów, pedagogów).

W Polsce metoda ESDM staje się coraz popularniejsza, choć nadal wymaga certyfikowanych terapeutów (szkolenia międzynarodowe, m.in. przez ESDM Training Center).

⚖️ 🔟 Zalety i wady metody ESDM

✅ Zalety

naturalna, przyjazna i pełna emocji,
potwierdzona naukowo,
rozwija komunikację i relacje,
wspiera rozwój poznawczy,
włącza rodziców,
daje trwałe efekty, bo uczy w realnych sytuacjach.

⚠️ Wady

wymaga dobrze przeszkolonego terapeuty (certyfikacja trwa miesiące),
czasochłonna i kosztowna (zalecane 15–25 godz. tygodniowo),
mniej „skuteczna” w redukcji poważnych zachowań trudnych (tu lepsze PBS/ABA),
może być trudna dla dzieci z bardzo dużymi problemami sensorycznymi.

🌈 11️⃣ ESDM a inne metody – jak się różni?

Cecha	ESDM	ABA	Floortime (DIR)	PBS
Podejście	Behawioralno-rozwojowe	Behawioralne	Relacyjne	Systemowe
Styl pracy	Zabawa, emocje, dane	Struktura, wzmocnienia	Swobodna relacja	Zmiana środowiska
Motywacja	Wewnętrzna i społeczna	Zewnętrzna (nagrody)	Emocjonalna	Funkcjonalna
Cel	Komunikacja i rozwój	Zachowanie i umiejętności	Relacja i emocje	Prewencja i adaptacja
Forma	Naturalne sytuacje	Sesje przy stole	Zabawowa interakcja	Codzienne konteksty

ESDM łączy precyzję ABA z ciepłem Floortime, co sprawia, że jest wyjątkowo zbalansowana.

💬 12️⃣ Przykład z praktyki

🧒 Kuba, 2 lata 8 miesięcy, niewerbalny, nie reaguje na imię, lubi kręcić kółkami.
👩 Terapeutka siada obok i kręci kółkiem razem z nim.
Po chwili mówi: „Ooo, razem kręcimy! Bum!” i zatrzymuje koło.
Kuba patrzy na nią, zaczyna się śmiać.
➡️ Zaczyna się zabawa w „bum” – powtarzana 10 razy.
Po tygodniu Kuba sam inicjuje „bum!” i zaczyna używać pierwszych słów w zabawie.
To właśnie ESDM w praktyce – nauka przez relację, radość i wspólne emocje.

🧡 13️⃣ Podsumowanie

ESDM to nowoczesne podejście do autyzmu – oparte na nauce, ale z ludzkim sercem.
Nie chodzi w nim o to, by dziecko „zachowywało się normalnie”, lecz by rozwinęło się emocjonalnie, społecznie i poznawczo w swoim tempie.

To terapia, w której śmiech, kontakt wzrokowy i wspólna zabawa są równie ważne jak dane i protokoły.
A to połączenie – nauka i czułość – daje naprawdę trwałe efekty. 💙

Terapia behawioralna w autyzmie – zalety, wady i współczesne podejście

1️⃣ Czym właściwie jest terapia behawioralna?

Terapia behawioralna (ang. Behavioral Therapy, najczęściej w formie ABA – Applied Behavior Analysis) opiera się na zasadach uczenia się: bodziec → reakcja → konsekwencja.
W skrócie: zachowania, które są nagradzane, mają tendencję do powtarzania się, a te, które nie przynoszą korzyści – zanikają.

ABA to szeroki parasol. Mieści pod sobą:

klasyczną terapię „przy stole” (Discrete Trial Training),
nowoczesne metody naturalistyczne (NDBI – Naturalistic Developmental Behavioral Interventions),
FCT (Functional Communication Training),
PBS (Positive Behavior Support),
i wiele odmian łączących behawioryzm z elementami rozwojowymi, emocjonalnymi, a nawet zabawowymi.

Współczesne podejście nie polega już (a przynajmniej nie powinno) na „tresurze”, tylko na rozumieniu funkcji zachowania i uczeniu umiejętności zastępczych, które poprawiają jakość życia.

2️⃣ Główne założenia terapii behawioralnej

Zachowanie ma cel/funkcję (nie dzieje się „bez powodu”).
Możemy to zrozumieć poprzez obserwację i analizę kontekstu (ABC – antecedent, behavior, consequence).
Uczymy alternatywnych, bardziej społecznie akceptowanych sposobów realizowania tej samej potrzeby.
Skuteczność mierzymy obiektywnie (danymi, nie wrażeniami).
Wzmocnienia (nagrody) są kluczem do budowania nowych zachowań.

3️⃣ Zalety terapii behawioralnej

✅ 1. Skuteczność w nauce konkretnych umiejętności

Badania (także metaanalizy) pokazują, że ABA potrafi skutecznie poprawiać:

komunikację (werbalną i alternatywną),
samoobsługę,
zachowania adaptacyjne,
funkcjonowanie akademickie,
redukcję zachowań trudnych (agresja, autoagresja, ucieczki, krzyki).

Wynika to z tego, że ABA uczy krok po kroku i systematycznie wzmacnia postępy.

✅ 2. Jasna struktura i mierzalność postępów

Wielu rodziców i terapeutów ceni ABA za konkret:
wiesz, co ćwiczysz, ile razy, w jakim kontekście, jak często się udało.
Nie ma tu „czarów” – wszystko da się zapisać i przeanalizować. To szczególnie pomocne przy planowaniu terapii dla dzieci z głębszymi trudnościami komunikacyjnymi.

✅ 3. Nauka funkcjonalnej komunikacji (FCT)

Zamiast „wygaszać krzyk” – ABA (w nowoczesnej formie) uczy, jak poprosić o przerwę, pomoc, zmianę bodźca.
To zmienia życie i osoby w spektrum, i ich rodzin.

✅ 4. Indywidualne dopasowanie

Dobrze prowadzona terapia opiera się na FBA – analizie funkcji zachowania konkretnej osoby, nie „szablonie”.
Dzięki temu można dobrać interwencje, które naprawdę działają, a nie robią więcej szkody niż pożytku.

✅ 5. Szerokie zastosowanie

Terapia behawioralna sprawdza się nie tylko w autyzmie, ale też w pracy z:

ADHD,
zaburzeniami lękowymi,
OCD,
problemami wychowawczymi,
a nawet w psychoterapii dorosłych (np. DBT, ACT i CBT to pochodne behawioryzmu).

4️⃣ Wady i kontrowersje

Nie ma terapii idealnej — a ABA szczególnie musi uważać na etykę i jakość wykonania.

⚠️ 1. Ryzyko „tresury”, jeśli źle prowadzona

W starych modelach (lata 80–90) kładziono nacisk na posłuszeństwo, a nie na zrozumienie.
Dzieci uczono powtarzania zachowań bez kontekstu („patrz w oczy”, „usiądź prosto”, „powiedz to jeszcze raz”), co mogło być:

przeciążające sensorycznie,
emocjonalnie bolesne,
i budziło poczucie „bycia naprawianym”.

Nowoczesna ABA od tego odchodzi, ale niestety wciąż zdarzają się miejsca, które używają przestarzałych metod.
To nie jest już zgodne z etyką i nauką.

⚠️ 2. Nadmierna kontrola i brak podmiotowości

Zbyt ścisła struktura może prowadzić do tego, że osoba autystyczna uczy się „maskować”, zamiast rozwijać autentyczne strategie radzenia sobie.
Część dorosłych autystów po latach mówi o „traumie po ABA” – nie dlatego, że uczenie było złe, tylko że nikt ich nie słuchał.
To ważny sygnał dla terapeutów: nie uczymy zachowań – uczymy ludzi.

⚠️ 3. Mało miejsca na emocje i relację

Behawioryzm bywa zbyt „techniczy” – wszystko jest tabelką i wzmocnieniem.
A człowiek to też emocje, relacja, spontaniczność.
Dlatego nowoczesne podejścia (np. ESDM, JASPER, ACT) łączą behawioryzm z elementami relacyjnymi i rozwojowymi – i to przynosi najlepsze efekty.

⚠️ 4. Czasochłonność i koszt

Klasyczna ABA to często 20–40 godzin tygodniowo terapii 1:1.
To wymaga ogromnych nakładów czasu, pieniędzy i energii od całej rodziny.
Przy złym planie może dojść do wypalenia dziecka i rodziców.

⚠️ 5. Zbyt wąski fokus na „normalizacji”

Niektóre programy (zwłaszcza stare) skupiały się na „uczeniu, żeby wyglądał jak neurotypowy”.
To nie jest celem współczesnej terapii – chodzi o komfort i samodzielność, a nie o kopiowanie zachowań innych ludzi.

5️⃣ Współczesna, etyczna ABA – jak powinna wyglądać?

Nowoczesna ABA (czyli tzw. NDBI – Naturalistic Developmental Behavioral Interventions) to zupełnie inna jakość.
Kluczowe różnice:

Klasyczna ABA	Nowoczesna ABA / NDBI
Sztywne próby, przy stole	Nauka w naturalnym kontekście (zabawa, dom, szkoła)
Dziecko wykonuje polecenia	Dziecko współdecyduje i wybiera
Nagrody zewnętrzne (żetony, smakołyki)	Wzmocnienia naturalne (radość, sukces, kontakt)
Cel: poprawne zachowanie	Cel: komunikacja, samoregulacja, jakość życia
Skupienie na deficytach	Skupienie na mocnych stronach

To kierunek, który popierają współczesne organizacje naukowe (m.in. BACB, Association for Science in Autism Treatment, Behavior Analyst Certification Board).

6️⃣ Dla kogo ABA ma sens?

✅ Dla dzieci i dorosłych z trudnościami w komunikacji, adaptacji lub zachowaniu, którzy potrzebują jasnej struktury i konkretnych narzędzi.
✅ Dla rodzin, które chcą nauczyć się rozumieć funkcję zachowań i reagować skuteczniej.
⚠️ Nie dla osób, które szukają terapii emocjonalnej, relacyjnej lub głównie poznawczej — tam lepsze będą podejścia typu DIR/Floortime, CBT, DBT, czy integracja sensoryczna.

7️⃣ Podsumowanie – krótko i uczciwie

Aspekt	Zalety	Wady
Skuteczność	Dobrze udokumentowana naukowo	Wymaga doświadczonych terapeutów
Struktura	Jasne cele i dane	Ryzyko sztywności
Komunikacja	Uczy funkcjonalnego porozumiewania się	Może ignorować emocje
Etyka	Współczesna ABA respektuje godność osoby	Stara ABA bywała opresyjna
Koszty	Efekty przy dużym zaangażowaniu	Czasochłonność, zmęczenie rodziny

8️⃣ Moje krótkie spojrzenie

ABA ma ogromną wartość, jeśli jest robiona z głową i sercem – z poszanowaniem osoby, zrozumieniem sensoryki i emocji.
Ale jeśli sprowadza się do „posłuszeństwa za żeton” – to już nie terapia, tylko tresura.

Najlepszy scenariusz to łączenie metod:
➡️ behawioralnych (bo są konkretne i skuteczne),
➡️ relacyjnych (bo budują zaufanie i motywację),
➡️ rozwojowych (bo uczą poprzez zabawę i sens).

Terapia behawioralna, PBS, ESDM i Floortime – jak łączyć metody, by wspierać dziecko z autyzmem z głową i sercem

Wstęp

Terapia autyzmu to nie „jedna metoda cud”.
To codzienna praca, uważność, empatia i cierpliwość — zarówno ze strony specjalistów, jak i rodziców.
Dziś mamy do dyspozycji wiele podejść: ABA, PBS, ESDM czy Floortime. Każde z nich wnosi coś ważnego – jedno daje strukturę, drugie spokój, trzecie emocje i relację.
Największe efekty osiąga się wtedy, gdy nie walczą ze sobą, tylko działają razem.

Poniżej znajdziesz przykład, jak wygląda dzień dziecka w spektrum, kiedy różne metody są mądrze połączone.

🌞 Poranek – start dnia bez stresu

Cele:

samodzielne ubieranie się,
komunikacja potrzeb,
spokojny początek dnia.

ABA:
Dziecko ma prosty plan obrazkowy: majtki → spodnie → koszulka → buty.
Każdy wykonany krok jest pochwalony lub oznaczony naklejką.
Konkretny, przewidywalny system daje poczucie bezpieczeństwa i sukcesu.

PBS:
Rodzice dbają o spokojne otoczenie – brak radia, przygaszone światło, zawsze ta sama kolejność czynności.
To redukuje stres i zapobiega przeciążeniu.

Floortime:
Jeśli dziecko zatrzymuje się, zaczyna bawić skarpetkami – dorosły wchodzi w zabawę:
„Ooo, skarpetkowe rękawiczki! Może teraz założą buty, żeby mogły tańczyć?”
Zabawa staje się mostem między światem dziecka a zadaniem.

💬 Efekt: poranek przebiega spokojnie, bez nerwów i krzyków, a dziecko zaczyna dzień z poczuciem sukcesu.

🧩 Przedpołudnie – nauka i komunikacja

Cele:

nauka komunikacji funkcjonalnej,
redukcja zachowań autoagresywnych,
rozwój współpracy i naprzemienności.

ABA (FCT – Functional Communication Training):
Dziecko uczy się pokazywać kartę z napisem „STOP” zamiast uderzać się w głowę.
Każde użycie sygnału = natychmiastowa przerwa i pochwała.
To zamiana trudnego zachowania na bezpieczny sposób komunikacji.

PBS:
Zespół analizuje dane i zauważa, że autoagresja pojawia się po 20 minutach głośnych zajęć.
Wprowadzają krótkie przerwy sensoryczne co 15 minut – i problem znika.

ESDM:
Nauka odbywa się przez zabawę: budowanie wieży z klocków, wspólne działania, dużo emocji i naprzemienności („moja kolej – twoja kolej”).
Dziecko uczy się społecznych zasad bez presji.

Floortime:
Gdy pojawia się opór, terapeuta podąża za dzieckiem: „Nie chcesz już klocków? OK, wybierz coś innego.”
Dzięki temu zachowuje kontakt emocjonalny i zaufanie.

💬 Efekt: dziecko nie musi walczyć, żeby zostać zrozumiane. Zamiast agresji – pojawia się komunikacja.

🍽️ Południe – obiad i przerwa

Cele:

rozwijanie samodzielności przy posiłku,
regulacja sensoryczna.

ABA:
Plan obrazkowy: „umyj ręce → siądź → zjedz → odłóż talerz”.
Każdy krok nagradzany pochwałą.

PBS:
Zamiast zmuszać do jedzenia nieakceptowanej potrawy, terapeuta obserwuje, że problemem jest konsystencja.
Zmienia strukturę jedzenia – i napięcie znika.

Floortime:
Dziecko niechętnie siada do stołu? Wystarczy zamienić to w zabawę:
„Kelnerze Kacprze, dziś mamy zupę dnia – co podasz gościowi?”
Dzięki temu posiłek staje się wspólną przygodą, a nie obowiązkiem.

💬 Efekt: dziecko je spokojniej, z przyjemnością i bez przymusu.

🎨 Popołudnie – zabawa w domu

Cele:

budowanie relacji i spontaniczności,
nauka poprzez emocje.

Floortime:
Rodzic siada na podłodze i pozwala dziecku prowadzić zabawę.
Nie poprawia, nie kieruje – podąża:
„Twoje autko jedzie szybko! O nie, wypadek! Co teraz?”
To wzmacnia komunikację, emocje i więź.

ABA / ESDM:
W naturalnej zabawie rodzic może delikatnie wprowadzić element nauki – np. zachęcić do powtórzenia słowa, nazwy koloru, liczby.
Ale tylko wtedy, gdy dziecko jest zaangażowane i radosne.

PBS:
Rodzic obserwuje: gdy dziecko jest zmęczone, staje się marudne i krzyczy.
Zamiast karania – plan prewencji: „Widzę, że już masz dość. Chodź odpocząć pod kocem.”

💬 Efekt: wspólna zabawa łączy naukę i emocje, a dom staje się miejscem bezpieczeństwa, nie stresu.

🌙 Wieczór – wyciszenie i sen

Cele:

rutyna, samodzielność, relaks.

PBS:
Stała kolejność czynności, przygaszone światło, miękki koc.
Brak ekranów, spokojna muzyka.

ABA:
Obrazkowy plan wieczoru: mycie zębów → piżama → bajka → sen.
Każdy krok nagradzany małym sukcesem.

Floortime:
Rodzic czyta bajkę i rozmawia o emocjach bohaterów:
„Co czuł króliczek, kiedy się zgubił?”
Uczy empatii i samoświadomości.

💬 Efekt: dziecko zasypia spokojnie, z poczuciem bezpieczeństwa i więzi.

⚖️ Podsumowanie – dlaczego łączenie metod ma sens

Obszar	Dominująca metoda	Rola
Nauka umiejętności	ABA / ESDM	Struktura, dane, konsekwencja
Regulacja emocji	PBS	Prewencja, analiza środowiska
Relacja i motywacja	Floortime / ESDM	Zaufanie, emocje, zabawa
Planowanie terapii	PBS / ABA	Organizacja, mierzalne cele

Każda z metod daje coś innego:

ABA – strukturę i konkret,
PBS – bezpieczeństwo i prewencję,
ESDM – naturalną naukę przez emocje,
Floortime – relację i autentyczność.

Kiedy działają razem – tworzą spójną, skuteczną i pełną szacunku terapię.

💙 Na zakończenie

Nie chodzi o to, która metoda jest „najlepsza”.
Chodzi o to, żeby człowiek, który ją stosuje, naprawdę rozumiał dziecko – jego emocje, potrzeby, granice i możliwości.
Bo prawdziwa terapia to nie system, tylko połączenie nauki i miłości.
To codzienny dialog między światem dziecka a światem dorosłych — krok po kroku, z cierpliwością i czułością. 💙

💚 PBS – Positive Behavior Support, czyli pozytywne wsparcie zachowania w autyzmie i nie tylko

🧩 1️⃣ Co to właściwie jest PBS?

PBS (Positive Behavior Support) to nowoczesne, naukowo oparte podejście do pracy z osobami, które prezentują zachowania trudne – takie jak agresja, autoagresja, krzyk, ucieczki, odmowa współpracy czy samookaleczanie.

Ale uwaga — PBS nie jest „terapią zachowania” w klasycznym sensie.
To kompleksowy system wsparcia, który:

nie karze,
nie wymusza,
tylko szuka przyczyn zachowań i zmienia środowisko oraz sposób komunikacji, żeby życie tej osoby było łatwiejsze i bezpieczniejsze.

W skrócie: PBS to „behawioryzm z ludzką twarzą” ❤️

💬 2️⃣ Główna idea PBS

„Każde zachowanie ma sens.
Nawet to, które wygląda na bezsensowne.”

PBS zakłada, że zachowania trudne są formą komunikacji — często jedyną, jaką osoba ma w danym momencie.
Nie chodzi więc o „wygaszanie zachowania”, tylko o zrozumienie jego funkcji i nauczenie bezpiecznej alternatywy.

Przykłady:

Dziecko krzyczy, bo nie potrafi powiedzieć „nie chcę”.
Uderza się, bo czuje ból lub przeciążenie sensoryczne.
Ucieka, bo nie rozumie zasad sytuacji.

PBS mówi: zamiast karać krzyk — naucz komunikatu „nie chcę”.
Zamiast blokować ucieczkę — stwórz bezpieczną przestrzeń i przewidywalność.

🧠 3️⃣ Skąd się wzięło PBS?

PBS wywodzi się z Applied Behavior Analysis (ABA), ale rozwinęło się w latach 90. jako bardziej etyczna, środowiskowa forma pracy.
Twórcami podejścia byli m.in. Carr, Horner, Koegel, O'Neill – naukowcy, którzy chcieli przenieść behawioryzm z laboratorium do prawdziwego życia, gdzie liczy się nie tylko zachowanie, ale też jakość życia.

Dziś PBS jest oficjalnie rekomendowany przez:

WHO (Światową Organizację Zdrowia),
National Institute for Health and Care Excellence (NICE) w Wielkiej Brytanii,
i wiele krajowych programów edukacyjnych jako standard dobrej praktyki w autyzmie i niepełnosprawności intelektualnej.

⚙️ 4️⃣ Na czym polega PBS – krok po kroku

PBS opiera się na cyklu czterech etapów pracy:

1️⃣ Zrozum zachowanie (FBA – Functional Behavior Assessment)

To serce PBS.
Zbieramy dane:

Co dzieje się przed zachowaniem (A – antecedent)?
Co dokładnie osoba robi (B – behavior)?
Co dzieje się po zachowaniu (C – consequence)?

Z tych informacji powstaje hipoteza funkcji zachowania:
czy chodzi o ucieczkę, uwagę, bodziec sensoryczny, dostęp do czegoś, czy samoregulację.

2️⃣ Zmień środowisko

Jeśli wiemy, co wywołuje trudność, modyfikujemy otoczenie, by zmniejszyć stresory.
Np.:

skrócenie zbyt długich zajęć,
wprowadzenie przerw sensorycznych,
jasne wizualne instrukcje,
ograniczenie hałasu i światła.

To tzw. strategia proaktywna — zapobieganie zamiast reagowania.

3️⃣ Naucz zachowań alternatywnych

Tu wchodzi FCT – Functional Communication Training, czyli uczenie komunikacji zastępczej:
„Zamiast krzyczeć – pokaż kartę STOP.”
„Zamiast uderzać – powiedz potrzebuję przerwy.”

Używamy prostych, dostępnych form: słowa, gesty, obrazki, przyciski, piktogramy.
Każdy sukces jest natychmiast wzmacniany – pochwałą, uwagą, ulgą.

4️⃣ Wzmocnij pozytywne wzorce i monitoruj postępy

Nie skupiamy się na błędach, tylko doceniamy każdy krok w dobrą stronę.
PBS wymaga ciągłej obserwacji i dostosowywania planu, bo zachowanie to proces, nie etykieta.

❤️ 5️⃣ Wartości PBS

PBS stoi na trzech filarach:

Filary	Opis
1. Pozytywność	Unikanie kar i przymusu. Skupienie na wzmacnianiu tego, co dobre.
2. Personalizacja	Plan szyty na miarę osoby – jej potrzeb, środowiska, komunikacji, sensoryki.
3. Partnerstwo	Współpraca z rodziną, szkołą, terapeutami. Osoba z autyzmem jest aktywnym uczestnikiem, nie obiektem terapii.

🌱 6️⃣ PBS a inne metody

PBS nie konkuruje z innymi podejściami – pięknie się z nimi łączy.

Cecha	PBS	ABA	ESDM	Floortime
Cel	Poprawa jakości życia, redukcja trudnych zachowań	Nauka umiejętności	Rozwój społeczny przez zabawę	Relacja i emocje
Podejście	Systemowe, prewencyjne	Strukturalne, dane	Rozwojowo-behawioralne	Relacyjne
Motywacja	Komfort, bezpieczeństwo, zrozumienie	Wzmocnienia	Emocje i ciekawość	Relacja
Styl pracy	Zmiana środowiska i nauka alternatyw	Trening krok po kroku	Zabawowy i emocjonalny	Spontaniczna interakcja
Wartości	Pozytywność, godność, współpraca	Efektywność	Wczesna interwencja	Empatia

PBS jest często bazą dla wszystkich pozostałych metod — tworzy fundament etyczny i ramy bezpieczeństwa.

🧰 7️⃣ Przykład praktyczny

Przypadek: Krzyś, 8 lat

Krzyś ma autyzm i nie mówi. Kiedy lekcja trwa zbyt długo, zaczyna krzyczeć i rzucać przedmiotami.

Krok 1: Ocena funkcji (FBA)
Krzyś robi to, by uciec od trudnej sytuacji.

Krok 2: Zmiana środowiska
Skrócono czas pracy do 10 minut, potem 2-minutowa przerwa sensoryczna.

Krok 3: Nauka alternatywy (FCT)
Krzyś uczy się podnosić kartę „PRZERWA”.

Krok 4: Wzmocnienie
Za każdą poprawną prośbę dostaje chwilę odpoczynku i pochwałę.

➡️ Po kilku tygodniach ilość krzyków spada o 80%, a Krzyś zaczyna sam sygnalizować potrzebę odpoczynku.

To właśnie PBS: zrozum, zmień, naucz, wspieraj.

🧠 8️⃣ Gdzie stosuje się PBS?

PBS działa świetnie w:

szkołach i przedszkolach integracyjnych,
domach rodzinnych,
ośrodkach terapeutycznych,
domach pomocy społecznej,
szpitalach psychiatrycznych,
i wszędzie tam, gdzie potrzebne jest bezpieczne, godne wsparcie.

PBS jest uniwersalne – stosuje się je zarówno u dzieci, jak i dorosłych.

📊 9️⃣ Co mówi nauka?

Badania (Carr et al., Horner et al., 2002–2020) pokazują, że:
✅ PBS skutecznie redukuje zachowania agresywne i autoagresywne,
✅ zwiększa jakość życia i samodzielność,
✅ poprawia relacje rodzinne,
✅ zmniejsza potrzebę stosowania przymusu lub izolacji,
✅ działa długofalowo (efekty utrzymują się po zakończeniu interwencji).

To jedna z najlepiej udokumentowanych metod wsparcia zachowań trudnych.

⚖️ 10️⃣ Zalety i ograniczenia PBS

✅ Zalety:

etyczne, humanistyczne podejście,
skuteczność potwierdzona badaniami,
zmniejsza stres i ryzyko kryzysów,
wspiera całą rodzinę i środowisko,
daje poczucie bezpieczeństwa i współpracy.

⚠️ Wady:

wymaga czasu – efekty są stopniowe, nie „z dnia na dzień”,
potrzebne są dobre dane i analiza (nie wystarczy intuicja),
wymaga zaangażowania całego zespołu (rodzic, nauczyciel, terapeuta),
nie daje „magicznej recepty” – wymaga elastyczności i refleksji.

💬 11️⃣ Cytat, który dobrze oddaje ducha PBS

„Nie można zmienić człowieka,
dopóki nie zmieni się świata, w którym on żyje.”
— Timothy R. Vollmer

PBS właśnie to robi — zmienia świat, zamiast zmuszać człowieka do dopasowania się do niego.

💚 12️⃣ Podsumowanie

PBS to coś więcej niż metoda terapeutyczna.
To filozofia wspierania człowieka w jego godności, emocjach i potrzebach.
Nie pyta: „Jak go zmienić?”, ale:
👉 „Dlaczego robi to, co robi?”
👉 „Co mogę zrobić, żeby mu było łatwiej?”

To podejście, które mówi:

„Nie karz. Nie wygaszaj. Zrozum. Pomóż. Wspieraj.”

I właśnie dlatego PBS coraz częściej staje się standardem etycznym w nowoczesnej terapii autyzmu. 💚

Leczenie

autism-therapies-600 W leczeniu dominuje podejście niefarmakologiczne - specjalna edukacja i terapia behawioralna. W leczeniu farmakologicznym stosuje się neuroleptyki, stymulanty i leki antydepresyjne. Ostatnie badania wskazują jednak na nieskuteczność antydepresantów, przynajmniej w terapii krótkoterminowej.